تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دوره قاجار

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشگاه تهران

چکیده

سازمان فضایی شهر نظم حاصل از تبلور ذهنیت شهروندان در فضای زندگی آنها یا نظم میان نقش عناصری است که شهر را به عنوان یک کل (سیستم) معرفی می‌کند. مهم‌ترین علت متمایز شدن شهرها از یکدیگر سازمان فضایی متفاوت آنهاست که این تمایز از اختلاف نظم هر یک از شهرها به عنوان یک سیستم ناشی می‌شود. برای پی بردن به کلیت شهر تبریز و سازمان فضایی آن، کشف نظم حاکم بر اجزای شهر که در نتیجه بررسی ارتباط میان شاخص‌های سازمان فضایی این شهر است، ضروری می‌نماید.
هدف این پژوهش آن است که با استناد به نظریه سیستمی، به بررسی تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دوره قاجار پرداخته و قانون‌مندی‌های حاکم بر سازمان فضایی این شهر را تبیین کند. نتایج این پژوهش حاکی از آن  است که ارتباط گسترده شرق و غرب و محدودیت‌های ساختار زمین در منطقه شمال‌غرب ایران به عنوان عوامل برپاسازنده شهر و همچنین زلزله و حمله‌های کشورهای همسایه به عنوان عوامل تهدیدکننده آن در طول تاریخ، نقش حائز اهمیتی در تحولات سازمان فضایی شهر تبریز ایفا کرده‌اند. با بررسی شاخص‌های سازمان فضایی شهر و سیر تحولات آنها در طول دوره‌های تاریخی، قواعد حاکم بر سازمان فضایی شهر تبریز به قرار زیر تعیین شد : مرکزیت شهر در روند تحولات شهر عنصری ثابت و هویت‌بخش به آن بوده، قلمرو شهر وضعی بی‌ثبات داشته و در هر دوره در حال تغییر بوده، کل‌های‌کوچک شهر تحت تاثیر مرکزیت ثابت و گذرهای اصلی شهر مکان‌یابی شده و ساختار شهر به عنوان عنصری شاخص، دارای شبکه‌ای نسبتاً شعاعی از مرکز به سوی لبه‌های شهر بوده است. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای بوده و با بهره‌گیری از مستندات تاریخی از جمله سفرنامه‌ها، اسناد تصویری و همچنین استنباط‌های عقلی به تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Changes of Tabriz Spatial Organization from Early Islamic Era to Gajar Era

نویسندگان [English]

  • Seyed-Amir Mansouri 1
  • Shabnam Mohammadzadeh 2
چکیده [English]

The city spatial organization is the order resulted from citizens’preferences at their life space or the order among roles of elements which introduces the city as a whole (system). There has been a purposeful order and also a permanent association among the elements which this creates a meaning as a coherent entirety and single identity. The most important reason which makes the cities different from each other, is their different spatial organization which this difference results from the variety of orders in the cities as a system. To understand the totality of Tabriz and its spatial organization, it is necessary to discover the order of the city elements and results from surveying the relation between spatial organization indicators, is necessary.
Discovering of order that dominates the city elements and also results from surveying the relation bet

کلیدواژه‌ها [English]

  • City spatial organization
  • Tabriz
  • centrality
  • small totals
  • structure
  • Territory
ابن بطوطه. 1359. سفرنامه ابن بطوطه. ت : محمدعلی موحد. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
افشار سیستانی، ایرج. 1369. نگاهی به آذربایجان شرقی «مجموعه ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اجتماعی است». تهران : چاپ بهمن.
اولیا چلبی. 1314. سیاحتنامه اولیا چلبی. جلد دوم. ت : حسین نخجوانی. تبریز : نشر شفق.
باربارو، جوزوفا. 1379. سفرنامه ونیزیان در ایران. ت : منوچهر امیری. تهران : چاپخانه 25 شهریور.
بلیلان اصل، لیدا و ستارزاده، داریش. 1394. مقایسه گستردگی شهر تبریز در دوره‌های ایلخانی، صفوی و قاجار با استناد بر مستندات تاریخی. نشریه هویت شهر، (21) : 70- 57 .
تابانی، حبیب الله. 1379. تبریز از نگاهی دیگر. تبریز : انتشارات نوبل.
تاورنیه، جان. 1336. سفرنامه تاورنیه. ت : ابوتراب نوری. تهران : کتابخانه سنایی.
جعفرپورناصر، ساناز و محمدمرادی، اصغر. 1392. بررسی روند توسعه شهری طی شهرسازی ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز. نشریه علمی پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، (6) : 102- 89 .
سلطان‌زاده، حسین. 1376. تبریز خشتی استوار در معماری ایران. تهران : انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
شاردن، ژان.1350. سیاحتنامه شاردن. ت : محمد عباسی، جلد سوم. تهران : چاپ افست گلشن.
شاردن، ژان.1374. سفرنامه شاردن، جلد دوم. ت : اقبال یغمایی. تهران : چاپخانه حیدری.
صفامنش، کامران.، رشتچیان، یعقوب و منادی زاده، بهروز. 1376. ساختار کالبدی شهر تبریز و تحولات آن در دو سده اخیر. نشریه گفتگو، (18) : : 53- 33.
طباطبایی تبریزی، محمدرضا. 1389. تاریخ اولادالاطهار. به کوشش محمد الوانسازخویی. تهران : مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
عمرانی، بهروز و اسمعیلی سنگری. حسین. 1385. بافت تاریخی شهر تبریز. تهران : انتشارات سمیرا.
فخاری تهرانی، فرهاد.، پارسی، فرامرز و بانی مسعود، امیر. 1385. بازخوانی نقشه‌های تاریخی شهر تبریز. تبریز : سازمان عمران و بهسازی شهری منطقه شمال غرب کشور.
فضل الله همدانی، رشیدالدین. 1373. جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی. تهران : نشر البرز.
قبادیانی، ناصرخسرو. 1363. سفرنامه ناصرخسرو. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران : نشر زوار.
کاتب چلبی. 1374. جهان نما.ابراهیم متفرکا. تهران : چاپخانه امیری.
کارری، جیملی. 1348. سفرنامه کارری. ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. تهران : انتشارات علمی فرهنگی.
کارنگ، عبدالعلی. 1351. آثار باستانی آذربایجان، جلد اول. تهران : سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
کربلایی تبریزی، حافظ حسین. 1383. روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح جعفر سلطان القرایی. تبریز : نشر ستوده.
کلاویخو، محمدحسن.1337. سفرنامه کلاویخو. ت: مسعود رجب نیا. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کنتارینی، آمبروسیو. 1349. سفرنامه آمبروسیو کنتارینی. تهران : نشر امیرکبیر.
مستوفی، حمدالله. 1362. نزهت القلوب. به سعی گای لیسترانج، تهران : نشر دنیای کتاب.
مشکور، محمدجواد. 1352. تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران : انجمن آثار ملی.
منصوری، سید امیر. 1376. سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران. مجله هنر و تمدن، (1) : 63-52.
منصوری، سید امیر. 1386. دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی قبل و بعد از اسلام. مجله باغ نظر، (7) : 60-49.
مینورسکی، ولادیمیر. 1337. تاریخ تبریز. ت : عبدالعلی کارنگ. تهران : انتشارات کتابفروشی تهران. 
نادر میرزا. 1373. تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تبریز : چاپ گلشن.
وهاب زاده، عبدالرحمن. 1375. تاریخچه برج و باروی تبریز. تهران : نشر سازمان میراث فرهنگی کشور .
ویلبر، دونالد. 1346. معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ت : عبدالله فریار. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.