نقش درخت سرو و معانی نمادین آن در نگاره‌هایی از "شاهنامه تهماسبی"

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

مربی گروه هنر و معماری دانشگاه پیام نور

چکیده

 درخت همواره در اعتقادات و فرهنگ‌های مختلف جایگاه ویژه و ارزش و تقدسی خاص دارد. ایرانیان نیز به درختان احترام بسیار می‌گذاشتند. از جمله درختانی که نزد مردم ایران دارای مفاهیم رمزی و نمادین و دارای قدرت اساطیری بوده، سرو است که همواره مورد توجه شاعران و ادیبان در دوره‌های مختلف به ویژه سده‌های چهارم و پنجم هجری قرار داشته است. حکیم ابوالقاسم فردوسی از شاعرانی است که از تمامی گیاهان به ویژه سرو و مفاهیم نمادین آن استفاده کرده، با توجه به انواع گوناگونش صفات بسیاری را منتسب به آن دانسته و با بهره جستن از آن توصیفات دل انگیزی از طبیعت و انسان‌ها داشته است. شاهنامه تهماسبی به عنوان یک شاهکار هنر نگارگری همین مفاهیم نمادین و رمزگونه را در نگاره‌های خویش به تصویر کشیده است. تاکنون هیچ پژوهش مستقلی درباره بررسی نقش درخت سرو در نگاره‌های این شاهنامه انجام نگرفته است. بررسی و تحلیل دقیق نگاره‌های این شاهنامه نیازمند نمادشناسی گیاهان و به ویژه درخت سرو در آنهاست. نوشتار حاضر پاسخی است به این سؤالات : آیا درخت سرو در این نگاره‌ها نقش تعیین کننده‌ای دارد و نیز میزان ارتباط این عنصر با دیگر عناصر تصویر تا چه حد است؟ فرضیه حاکی از آن است که سرو هم از لحاظ بصری و هم نمادین نقش مؤثری در تصویر دارد و میزان ارتباطش با پهلوانان و و شخصیت‌های برجستة نگاره بسیار زیاد است. روش تحقیق به شیوه تحلیلی و توصیف تعدادی از مهم‌ترین نگاره‌های این شاهنامه با استناد به متون نمادشناسی و منابع دیگر است. نتایج پژوهش نشان میدهد که نگارگر ایرانی با توجه به نمادهای طبیعت با به کار بردن نمادهای دیگر از جمله آب، کوه، سنگ و درختان دیگر در کنار سرو معانی و مفاهیم نمادین آن و نیز ارتباط او با قهرمانان و شخصیت‌های نگاره اش را پررنگ تر و زیباتر جلوه داده است. همچنین در این نگاره‌ها سرو نماد نامیرایی، مردان بزرگ، جاودانگی، عظمت، نیکی، آزادی و آزادگی است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Role and Symbolic Meanings of Cypress Tree (Sarv) in Miniatures of “Tahmasbi Shahnameh”

نویسنده [English]

  • Saba Alebrahim Dehkordi
چکیده [English]

According to different beliefs and cultures, trees are considered as valuable and sacred beings, and Iranians also have much respect for the tree. Cypress tree is one of the trees with symbolic concepts and mythological power among the Iranians who has won the attention of the poets and authors in different periods, especially the 4th and 5th centuries AH Hakim AbulQasim Ferdowsi is one of the poets, who has used all types of plants, particularly cypress and its symbolic concepts and, considering its various types, has attributed many traits to it; thus,he could present many pleasant descriptions from the nature and human Tahmasbi Shahnameh, as a Persian miniature masterpiece, has depicted the same symbolic and mysterious concepts in the miniatures. There has been no independent research on the role of cypress tree in the miniatures of Tahmasbi Shahnameh. Detail analysis of the miniatures in this Tahmasbi Shahnameh required the symbolism of plants, particularly the cypress tree. The present article is a response to the questions such as "Is the cypress tree important in these miniatures?" and also "How much this element is associated with other elements?" The hypothesis indicates that the cypress plays an effective role in images, both visually and symbolically, and it is highly associated with heroes and prominent characters of the miniature. The research method is analytical and some of the most important miniatures of Tahmasbi Shahnameh are described based on symbolism literature and other references. The results show that Iranian miniaturist, considering the symbols of nature, has presented the symbolic meanings and concepts of cypress and its association with heroes and characters in the miniatures using other symbols such as water, mountain, stone, and other trees along with cypress. In these miniatures, the cypress tree is also the symbol of immortality, great men, eternity, grandeur, goodness, and freedom.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Miniature
  • cypress tree
  • Symbol
• پوپ، آرتور. 1378. سیر و صور نقاشی ایران. ت ‌: یعقوب آژند. تهران : انتشارات مولی.
• افشار، ایرج. 1385. خوابگزاری همراه التعبیر امام فخررازی. تهران : انتشارات المعی.
• الیاده، میرچا. 1367. افسانه و واقعیت. ت : نصرالله زنگویی. تهران : پاپیروس.
• بهار، مهرداد. 1376. از اسطوره تا تاریخ. تدوین از ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران : چشمه.
• پورخالقی چترودی، مهدخت. 1387. درخت شاهنامه، چاپ دوم. مشهد : به نشر.
• تفلیسی، ابراهیم. 1380. تعبیر خواب، رؤیا در آیینه تصویر. تهران : موسسه انتشارات فراهانی.
• ثابتی، حبیب الله. 1385. جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران. یزد : انتشارات دانشگاه یزد.
• جوانی، اصغر. 1379. هنر و نماد(درخت). هنرنامه، (7) :39-30.
• خوانساری، مهدی.، مقتدر، محمدرضا و یاوری، مینوش. 1383. باغ ایرانی بازتابی از بهشت. تهران : سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تهران.
• دهخدا، علی اکبر. 1339. لغت نامه. زیر نظر محمد معین. تهران : دانشگاه تهران.
• رستگار فسایی، منصور. 1388. فرهنگ نام‌های شاهنامه. تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• رنگچی، غلامحسین. 1389. گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی تا ابتدای دوره مغول. تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• رواقی، علی. 1390. فرهنگ شاهنامه. جلد دوم. تهران : فرهنگستان هنر.
• زمردی، حمیرا. 1387. نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی. چاپ اول. تهران : انتشارات زوار.
• ژان گربران، آلن. 1378. فرهنگ نمادها. ت : سودابه فضایلی، ج 1، تهران : جیحون.
• ژان گربران، آلن. 1388. فرهنگ نمادها، ت : سودابه فضایلی. ج3. تهران : جیحون.
• ستاری، جلال. 1367. رمزاندیشی و هنر قدسی. ت : جلال ستاری. تهران : نشر مرکز.
• سعدی، مصلح بن عبدالله. 1356. کلیات سعدی، به اهتمام محمد علی فروغی. چاپ دوم. تهران : انتشارات امیرکبیر.
• سیمز، الینور. 1388. جویبار نقره‌ای در پس زمینه. ت : مجتبی صفی‌پور. مجموعه مقالات همایش طبیعت در شرق. تهران : فرهنگستان هنر.
• صالح شوشتری، سمیه و شیرازی، علی اصغر. 1378. تطبیق شکل درخت در طبیعت با آثار نگارگری ایران، فصلنامه نگره، (7) : 15-5.
• عابددوست، حسین و کاظم پور، زیبا، 1390، تداوم حیات نماد کوه و درخت در هنر تصویری کهن ایران و نمود آن برفرش های معاصر ایرانی. فصلنامه علمی پژوهشی نگره، (20) :31-20.
• فردوسی، ابوالقاسم.1373. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران : نشر قطره.
• فشارکی، محمد و محمودی، خسرو. 1390. روانکاوی نمادها در داستان ضحاک. فصلنامه اندیشه‌های ادبی، 3 (9) : 13-2.
• کزازی، میرجلال الدین. 1386. نامه باستان. جلد اول. تهران : انتشارات سمت.
• گرابر، اولگ.1390. مروری بر نگارگری ایرانی، ت : مهرداد وحدتی دانشمند. تهران : فرهنگستان هنر.
• ماسه، هنری. 1353. معتقدات و آداب ایرانی. ج 1. ت : مهدی روشن ضمیر. تبریز : موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
• ملکی، توکا. 1385. باغ ایرانی در نگارگری ایران. کتاب ماه هنر، (85) : 64-60 .
• میرفخرایی، مهشید. 1366. آفرینش در ادیان. تهران : موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• موزه هنرهای معاصر تهران. 1384. شاهکارهای نگارگری ایرانی. تهران‌ : موزه هنرهای معاصر تهران.
• نجفی، مریم و افشاری، مرتضی. 1390. ویژگی‌های بصری درختان در نگارگری ایران. کتاب ماه هنر، (162) : 85-82.
• نصر، طاهره (سها). 1389. تجلی حکمت در باغ ایرانی. تهران : نشر چشمه.
• واحد دوست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. تهران : انتشارات سروش.
• یاحقی، محمد جعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران : فرهنگ معاصر.
• یونگ، کارل گوستاو. 1357. انسان و سمبول‌هایش. ت : ابوطالب صارمی. تهران : امیرکبیر.
• Von stuart, Carywelchim,Presfel-ve.lag, Munchen. (1976). DASBVCH DER KONIGE (Dos Schaname des SchahTahmasp).der deutschen Ausgabe.